कुतूहल
दाभोलकर, वैज्ञानिक दृष्टिकोन, प्रश्नोत्तरे, विज्ञान साक्षरता
नितीन ओक हे नाव चळवळीतील जुन्या कार्यकर्त्यांना आठवत असेल. हा
अकोल्याचा गणिताचा प्राध्यापक. घरी पुरोगामी विचारांचा वारसा. काही दिवस त्याने अंधश्रद्धा
निर्मूलनाचे कार्य केले. परंतु त्यामधील अपुरेपणा त्याला जाणवू लागला. मग त्याने ‘कुतूहल’ नावाची संस्था काढून कामाची सुरुवात केली.
संस्थेच्या कामाबद्दल त्यानेच पत्रात लिहिलेले थोडेसे सविस्तर देत आहे....
‘कुतूहल’ ही अजून नोंदणीकृत न केलेली संस्था आहे. साधारण पाच वर्षांपूर्वी
सध्याच्या शिक्षणपद्धतीला नाव ठेवण्याऐवजी आपण काहीतरी करावं, या उद्देशाने काम सुरू केलं; मात्र तेव्हा काय करायचं? कसं करायचं?
हे नक्की नव्हतं. अनेक
विचार डोक्यात होते. कदाचित तेव्हा अंधश्रद्धा निर्मूलनाचं काम डोक्यात होतं. कदाचित
संशोधनासाठी विद्यार्थी बोलवणं हे डोक्यात होतं किंवा मुंबई विद्यापीठ व नागपूर विद्यापीठ
यातील फरक समोर होता.... सुरुवात संदिग्ध होती.
सुरुवातीला काम केवळ दोन पद्धतीचं होतं- १) दर रविवारी आम्ही काही
मित्र बसून विज्ञानावर चर्चा करायचो. यातून काही चुकीच्या कल्पना दुरुस्त व्हायच्या, तर एका शाखेचे दुसऱ्या शाखेशी संबंध शोधले जायचे. आणखी दुसरा उपक्रम
म्हणजे इथल्या ‘देशोन्नती’ नामक वर्तमानपत्रात ‘कुतूहल’ या नावाने सदर सुरू केले. यात वाचकाच्या प्रश्नांना साध्या भाषेत
उत्तरं दिली जायची. याचा प्रतिसाद अवर्णनीय होता. काही आठवड्यांनी रविवारच्या दिवशीची
उपस्थिती वाढली. हळूहळू विज्ञानाबाबतच्या कल्पना किती चुकीच्या आहेत आणि विद्यार्थी
ज्ञानाचा किती भुकेला आहे, याची जाणीव झाली आणि उन्हाळ्यात विज्ञान
शिबिरे घेतली. केवळ २० विद्यार्थ्यांना प्रवेश दिला. साधारण २०-२२ दिवसांच्या शिबिरात
न्यूटनचे नियम, चुंबकत्व, विद्युत पेशी, विश्वाची निर्मिती, जीवसृष्टीची निर्मिती
इत्यादी विषय, काही प्रात्यक्षिके असा कार्यक्रम होता.
आठवी ते दहावीचे विद्यार्थी होते. आनंद होता. रोज तीन तास शिबीर ठरले होते. मात्र सगळे
साधारण पाच-सहा तास थांबायचे. भरपूर शिकता आलं, शिकवता आलं. या दरम्यान
‘कुतूहल’ जवळ देणगीद्वारे दोन
सूक्ष्मदर्शक आले होते. त्यानंतर आतापर्यंत ‘कुतूहल’जवळ विदर्भातील सर्वांत मोठा टेलिस्कोप, स्लाईड प्रोजेक्टर, दोन मायक्रोस्कोप, २००-२५० स्लाईडस्, सुमारे ४०-४५ कार्यकर्ते
(सभासद नव्हे) आहेत. या वर्षीचे उन्हाळी शिबीर प्रथम वर्षाचे विद्यार्थीच घेणार आहेत.
सध्या अडीच तासाचा विश्व या विषयावरचा स्लाईड शो घेणारे सुमारे तीन-चारजण आहेत. या
१६-१७ नोव्हेंबरला अकोल्याला खगोल अभ्यासकांचे शिबीर ठरले आहे. यासाठी आम्ही नारळीकर, यशपाल यासारख्यांना आमंत्रित केले आहे. एव्हानापर्यंत उद्देश स्पष्ट
झाला आहे. खालील विचारांवर भर दिला जातो.
1. विज्ञान गरजेनुसार प्रगत झालं; शाळेत प्रश्न विचारण्यासाठी नव्हे,
2. विज्ञानाच्या प्रत्येक शाखेत परस्परसंबंध
आहे (तो कसा ते दाखवले जाते.)
3.
विज्ञान
पोलीस यंत्रणेशिवाय कायदे पाळते. (यावर भर दिला जातो. सहजपणे नीतिमत्ता शिकवली जाते.)
4.
विज्ञानात
समानता हा कणा आहे.
यासाठीच नेहमी धडपड असते, पाण्याची पातळी असो, विद्युत प्रवाह वा जीवसृष्टीची निर्मिती फार महत्त्वाची बाब ठरते.
(हे सांगितल्यावर, मला जाणवलेला फरक म्हणजे एक कटू विद्यार्थी
जो पहिल्या दिवशी मागूनही त्याच्याजवळची पेन्सिल व स्केल देत नव्हता. त्याने शेवटच्या दिवशी सगळ्यांसाठी भेटी आणल्या.
मिळून मिसळून वागू लागला.)
सध्या तरी विज्ञान व वैज्ञानिक विचारसरणी हाच प्रमुख उद्देश आहे.
मला असे वाटते की, आपल्या चळवळीला ज्या दिशेने क्षितिजे विस्तारावयाची
आहेत, त्यासाठी ही माहिती उपयोगी ठरावी. आपल्या
समितीचे कार्य चांगल्या अर्थाने आता काहीसे स्थिरावत आहे. बुवाबाजीविरोधाचे संघर्ष, चमत्कारांची प्रात्यक्षिके, सत्यशोध प्रज्ञा प्रकल्प, प्रकाशने, वार्तापत्र या सर्व बाबींना नियमितपणा आला
आहे. अशावेळी पुढच्या टप्प्यावर झेप घेण्याचा विचार आपण करावयास हवा. त्यासाठीच्या कार्यक्रमात ‘विज्ञान साक्षरता’ हा महत्त्वाचा भाग असेल, यात मला शंका नाही. दैनंदिन जीवनात विज्ञान सहजपणे हाताळता आले
पाहिजे. घरातील फ्यूज उडाला तर चटकन बदलता आला पाहिजे. ही याची एक बाजू आणि दुसरी म्हणजे
सतत वर्धिष्णू होणाऱ्या विज्ञानाच्या दुनियेचे आकलन अवघड असले, तरी अर्थबोध व्हावयाला हवा. ‘सुपर कंडक्टर’ आणि ‘इंटरनेट’ हे शब्द कानावर पडल्यावर
चेहरा कोरा करकरीत राहता कामा नये. या बाबींची कार्यप्रणाली न समजली तरी चालेल (ती
समजणे अवघडही आहे); परंतु ते म्हणजे काय हा अर्थबोध होणे गरजेचे.
‘कुतूहल’सारखे उपक्रम आपल्या शाखा, कार्यकर्ते घेत गेले तर त्यामध्ये चळवळीचा विस्तार आहे. नित्य नवीन
नूतनता आहे आणि गतिमान जगाचा सूर पकडण्याची कालसुसंगतता आहे. आपल्याच बिरादरीतील नितीन
ओकने हे सिद्ध केले आहे.
अंधश्रद्धा निर्मूलन वार्तापत्र
(फेब्रुवारी १९९६)
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत:
टिप्पणी पोस्ट करा